Praktyczne podejście do układania dawek pokarmowych dla alpak

W przeciwieństwie do przeżuwaczy właściwych alpaki nie są typowymi trawożercami. Należy je raczej zaliczyć do grupy przeżuwaczy poszukujących pokarmu (Browsers). Rozdwojona chwytna warga górna umożliwia im spożywanie wybranych części roślin. Cecha ta umożliwia im korzystanie z odpowiednich części roślin i składników odżywczych w często bardzo trudnych warunkach na Altiplano. Nieselektywnym trawożercom, takim jak bydło i owce, jest o wiele trudniej przetrwać w tych surowych warunkach.

Błędne jest mniemanie, że uboga dieta służy alpakom z tego właśnie powodu, że Altiplano jest surowym środowiskiem. Alpaki w poszczególnych stadiach fizjologicznych (dorosłość, ciąża, laktacja, wzrost) mają różne zapotrzebowanie na składniki odżywcze, które mogą zaspokajać w naturalnym siedlisku dzięki selektywnemu żerowaniu.

W profesjonalnej hodowli obowiązkiem hodowcy alpak jest dostarczenie zwierzętom odpowiedniej, zbilansowanej paszy, dostosowanej do danego osobnika lub grupy.

Fermentacja w przedżołądku

Małe wielbłądowate nie należą taksonomicznie do podrzędu przeżuwaczy właściwych. Mają jednak żołądek o budowie służącej takim samym funkcjom fizjologicznym, jak w przypadku przeżuwaczy właściwych. Alpaki przeżuwają, a za rozkład pokarmu i trawienie składników pokarmowych odpowiada mikroflora w ich pierwszym żołądku, zwanym także przedżołądkiem lub komorą C1. Pokarm spożywany przez alpakę nie jest trawiony przez samo zwierzę, lecz przez mikroflorę wywołującą szereg procesów biochemicznych. Obok tych podobieństw do przeżuwaczy występują pewne bardzo istotne różnice anatomiczne i fizjologiczne, takie jak dłuższa retencja pokarmu w układzie pokarmowym.

Aby utrzymać zdrową florę bakteryjną w przedżołądku, całkowita dawka pokarmowa powinna składać się w co najmniej 70% z paszy objętościowej (zielonka i/lub siano). Dodatki paszowe, takie jak koncentraty czy suplementy mineralne i witaminowe, nie mogą przekraczać 30%. Jedynym celem takiej suplementacji jest dostarczenie osobnikowi lub grupie zwierząt składników odżywczych, których brakuje w paszy objętościowej.

Schemat przewodu pokarmowego małych wielbłądowatych

Najważniejsze grupy składników odżywczych

Węglowodany: błonnik strawny = energia

Wolno fermentujące węglowodany takie jak hemiceluloza, celuloza i pektyna tworzą włókna roślinne, których nie mogą strawić enzymy trawienne. Włókno to podlega jednak fermentacji wywołanej przez bakterie obecne w przedżołądku, czyli komorze C1 żołądka. Wskutek procesów fermentacyjnych w C1 włókno roślinne jest przekształcane w lotne kwasy tłuszczowe, propionowy, masłowy i octowy, które dla alpaki stanowią główne źródła energii. W starszej trawie zawartość hemiceluloz i celulozy spada, natomiast rośnie zawartość lignin. Ligniny to sztywne zdrewniałe włókno, które nie podlega trawieniu przez florę w przedżołądku. Ogólnie – rośliny w stadium większej dojrzałości zawierają więcej lignin i dają mniej energii.

Istotne jest, aby ograniczać podawanie szybko fermentujących węglowodanów (skrobia i cukry proste), które mogą spowodować nadprodukcję kwasu mlekowego i w konsekwencji zakwaszenie przedżołądka. Wobec tego nie wolno włączać do dawki pokarmowej chleba, owoców, koncentratów skrobi itp.

Zapotrzebowanie energetyczne ulega znacznym wahaniom, zależnie jest od stadiów fizjologicznych poszczególnych osobników czy grup zwierząt.

Białka

Białka, złożone z aminokwasów, to budulec niemal wszystkich tkanek miękkich organizmu. Podstawą biochemicznej syntezy aminokwasów i białek jest pierwiastek chemiczny azot (N). Białka roślinne spożywane przez zwierzę nie są białkami faktycznie trawionymi i wchłanianymi przez układ pokarmowy. Wiele z białek obecnych w pokarmie ulega rozkładowi pod wpływem mikroflory w komorze C1 żołądka. Powstałe prostsze związki azotu ulegają następnie syntezie do białka pochodzenia mikrobiologicznego. Właśnie to białko mikrobiologiczne (faktycznie same mikroorganizmy) jest następnie trawione przez enzymy w jelicie i stanowi dla zwierzęcia wartościowe źródło aminokwasów.

W pomiarach i wyznaczaniu zawartości białka w paszy często pojawia się termin białko surowe. Białko surowe oznacza zawartość wszystkich składników azotowych w produkcie paszowym. Zawartość tę mnoży się przez współczynnik 6,25, aby uzyskać ilość białka pochodzenia mikrobiologicznego, jakie mikroflora może wytworzyć ze związków azotowych.

Zapotrzebowanie na białko ulega znacznym zmianom, zależnie od stadiów fizjologicznych poszczególnych osobników czy grup zwierząt. Należy zwrócić na to szczególną uwagę podczas układania dawek pokarmowych.

Minerały

Minerały pełnią wiele różnych funkcji w organizmie. Niektóre są budulcem kości. Inne są niezbędne do syntezy hormonów i enzymów, do funkcjonowania mięśni, mózgu, nerwów itd. Minerały można podzielić na dwie podstawowe kategorie: mikroelementy czyli pierwiastki śladowe (Zn, Se, Cu, Co, Fe,…) i makroelementy (Ca, P, Mg, K, Na). Bardzo ważnym pierwiastkiem śladowym jest selen. Zapotrzebowanie alpak na ten mikroelement jest stosunkowo duże. Wiele typów gleby w Europie jest ubogich w selen, co powoduje konieczność odpowiedniej suplementacji tym minerałem.

Zapotrzebowanie żywieniowe na mikroelementy jest stosunkowo niezmienne, natomiast zapotrzebowanie na makroelementy ulega znacznym zmianom w poszczególnych stadiach fizjologicznych zwierzęcia (dorosłe, wzrost, ciąża, laktacja).

Witaminy

Witaminy odgrywają istotną rolę w regulacji szeregu procesów fizjologicznych. Witaminy możemy podzielić, podobnie jak minerały, na dwie podstawowe kategorie: witaminy rozpuszczalne w wodzie (B i C) i witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E i K). Witaminy rozpuszczalne w wodzie nie są uważane za szczególnie istotne w żywieniu małych wielbłądowatych. Wynika to z tego iż, wytwarzania wszystkich witamin z grupy B jest prowadzone przez florę bakteryjną przedżołądka. Jeżeli zwierzę ma normalnie funkcjonującą komorę C1, nie ma potrzeby dostarczania witamin z grupy B w diecie.

Dla alpak pierwszorzędne znaczenie ma jedna z witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: witamina D. Witamina ta reguluje wchłanianie w jelicie makroelementów wapnia i fosforu, a także ich odkładanie w kościach. Nie zalicza się do składników odżywczych, gdyż jest naturalnie wytwarzana przez reakcję biochemiczną w skórze, wywoływaną przez promieniowanie UV. Można jednak podawać ją drogą pokarmową w dodatkach paszowych. Niedobór witaminy D prowadzi do krzywicy u zwierząt w stadium wzrostu oraz do osteomalacji u dorosłych alpak.

Zapotrzebowanie na składniki odżywcze i różne stadia fizjologiczne

Po zapoznaniu się z poszczególnymi grupami składników odżywczych możemy wykorzystać tę wiedzę do układania dawek pokarmowych dla osobników i grup zwierząt. Jak wspomniano wyżej, właściwa dawka dla małych wielbłądowatych składa się w co najmniej 70% z paszy objętościowej. Taka pasza może mieć jednak zróżnicowane własności odżywcze. Czy zielonkę skoszono nisko, czy wysoko, rano czy po południu, w jakiej fazie wzrostu? Ma to duży wpływ na zawartość białka, cukru, włókna i wartość energetyczną. W razie wątpliwości warto zbadać próbkę siana czy zielonki. Ponadto sposób układania dawki pokarmowej jest zależny od stadium fizjologicznego zwierzęcia.

Zwierzęta w każdym stadium fizjologicznym potrzebują pierwiastków śladowych i witamin. To zapotrzebowanie jest stosunkowo stabilne, czyli nie ulega większym zmianom. Wobec tego najlepiej podawać przez cały rok stałą porcję minerałów i witamin. Zapotrzebowanie na białko, energię i makroelementy jest znacznie bardziej zmienne. Poniżej objaśniamy, jak istotne jest to zmienne zapotrzebowanie na energię, białko i makroelementy dla grup zwierząt w poszczególnych stadiach fizjologicznych.

Dorosłe zwierzęta

Dorosła alpaka (nie karmiąca, nie ciężarna) ma stosunkowo niewielkie zapotrzebowanie na energię i białko. Do tej grupy należą także samce reproduktory. Energia służy utrzymaniu metabolizmu i podstawowych procesów fizjologicznych (takich jak krążenie krwi i oddychanie). Ponadto energia jest potrzebna do termoregulacji i ogólnie aktywności fizycznej (przemieszczania się, jedzenia, kopulacji itd.). Białka są potrzebne do wzrostu runa i wymiany obumarłych komórek organizmu na nowe. W stadium dorosłym organizm nie wytwarza dużych ilości tkanek. Wystarczy wobec tego siano średniej jakości o zawartości białka surowego 9-10% i umiarkowanej wartości energetycznej. Jak wspomniano wyżej, należy stale prowadzić suplementację mineralno-witaminową, aby skompensować brak pewnych minerałów i witamin w paszy objętościowej i środowisku. W regionach o surowych zimach można zalecić suplementy energetyczne, służące utrzymaniu ciepłoty ciała.

Wzrost i dojrzewanie

Jest oczywiste, że właściwe żywienie matki i jej optymalna kondycja mają zasadnicze znaczenie dla rozwoju noworodka. W pierwszych miesiącach życia młode jest zależne głównie od mleczności matki. Komora C1 żołądka małych alpak nie zawiera jeszcze mikroflory. Za sprawą odruchu rynienkowego siara i mleko są kierowane bezpośrednio do komory C3 żołądka (odpowiednika trawieńca u przeżuwaczy), gdzie następuje ich trawienie przez enzymy. Odruch rynienkowy powoduje „obejście” komory C1. Gdyby mleko znalazło się w komorze C1, byłoby słabo trawione lub skwaśniałoby.

Cria po kilku tygodniach zaczyna spożywać pokarm stały, w komorze C1 pojawiają się bakterie.

C1 stopniowo zaczyna się rozwijać, tworząc funkcjonalny przedżołądek z aktywną mikroflorą w wieku 8-12 tygodni. Od tego momentu produkcja mleka przez matkę spada, a cria staje się coraz bardziej niezależna od matki, aby ostatecznie w pełni funkcjonować na pokarmie stałym po odsadzeniu. Proces wzrostu u młodych w wieku 6-15 miesięcy jest bardzo szybki. Produkcja miękkich tkanek ciała i kości wymaga odpowiednio dużej ilości białka i makroelementów.

Do wzrostu a zatem do produkcja miękkich tkanek ciała i kości wymagana jest odpowiednio duża ilość białka i makroelementów. Zatem poza dostarczeniem zwykłej porcji dawki minerałów i witamin, bardzo ważne jest również zapewnienie dodatkowego białka, energii i makroelementów. Fosfor (P) jest jeszcze ważniejszy dla alpak niż dla innych gatunków zwierząt. Właściwa suplementacja fosforem skutkuje lepszym wzrostem i prawidłowym wejściem w stadium dojrzałości płciowej.

Ciąża

Większość samic alpaki osiąga dojrzałość płciową, w wieku 16-20 miesięcy. W tym wieku młoda samica osiąga około 80% finalnej masy ciała. Celem jest tu uzyskanie kondycji ciała (Body Condition Score – BCS) wynoszącej 2,5-3 (w skali 1-5). U samców i samic w wieku dojrzewania płciowego należy stopniowo zastępować bogatszy program żywienia, właściwy dla rosnących młodych (6-15 miesięcy), żywieniem bardziej dostosowanym do tego jak żywimy dorosłe zwierzęta. Nadmiar białka surowego jest niepożądany w tym stadium fizjologicznym, gdyż białko, które służy do budowania tkanek miękkich w fazie wzrostu, nie może być efektywnie wykorzystane przez niemal dorosłe zwierzę. Nadmiar białka surowego prowadzi do wyższego poziomu mocznika we krwi, a to może niekorzystnie wpływać na zdolność zarodków do przeżycia. Dawka pokarmowa o zbyt dużej zawartości energii powoduje w tym stadium niepotrzebny przyrost tkanki tłuszczowej. Nadmiar tkanki tłuszczowej może zakłócać metabolizm hormonów reprodukcyjnych takich jak gonadoliberyna, hormon luteinizujący czy progesteron. To z kolei może niekorzystnie wpłynąć na proces reprodukcji od zapłodnienia po okres zarodkowy ciąży. Ponadto wskazuje się, że zbyt wysoki wskaźnik BCS u dorastających, niezapłodnionych samic ma negatywny wpływ na późniejszy rozwój gruczołów mlekowych. Trzeci istotny czynnik umożliwiający normalne zapłodnienie i zdrową wczesną ciążę to właściwa zawartość selenu w dawce pokarmowej. Niedobór selenu może prowadzić do ograniczenia płodności i obumierania zarodków. Selen to kluczowy pierwiastek także w późniejszych fazach ciąży.

Zarodek alpaki, 7-8 dni po zapłodnieniu, średnica 0,5-1mm. Powstanie zdrowego, zdolnego do przeżycia zarodka jest zależne od spełnienia wielu warunków. Jednym z nich jest dostarczenie samicy odpowiedniej ilości selenu.

W trakcie wczesnej ciąży zapotrzebowanie na składniki odżywcze nie zmienia się istotnie. Młodej samicy pozostaje niewiele do osiągnięcia pełnej dorosłości. Podobnie rozwój zarodka i płodu jest powolny w pierwszych 8 miesiącach ciąży. Należy dążyć do BCS na poziomie 2,5-3.

Gdy nadchodzi ostatni trymestr ciąży, wzrasta zapotrzebowanie na białko surowe (12-14%) i energię. Teraz celem jest niewielki wzrost wskaźnika Body Condition Score samicy do 3-3,5, aby zbudowała ona umiarkowaną rezerwę tkanki tłuszczowej przed zbliżającą się laktacją. Należy unikać otyłości, która może spowodować trudności w trakcie porodu. Wytwarzanie tkanek miękkich w organizmie płodu oznacza dodatkowe zapotrzebowanie na białko surowe. Te tkanki miękkie to między innymi mieszki włosowe w skórze, wytwarzające włókna wełny, można zatem stwierdzić, że właściwe żywienie w późnej fazie ciąży warunkuje uzyskanie dobrego runa w przyszłości. Do wytworzenia tkanki kostnej płodu potrzebne są takie makroelementy, jak wapń i fosfor, których często, choć nie zawsze, dostarcza w odpowiednich ilościach pasza objętościowa. Właściwe poziomy selenu są również pomocne w utrzymaniu późnej ciąży i mają korzystny wpływ na przeżycie i żywotność noworodka. Selen można podawać matce w odpowiednim suplemencie mineralnym, w podobny sposób jak u zwierząt dorosłych Selen jest przekazywany płodowi przez barierę krew-łożysko i magazynowany w wątrobie. Prawidłowy rozwój noworodka wymaga dostatecznej zawartości witaminy D w siarze. Jeżeli samica ma wystarczającą rezerwę witaminy D w końcowym stadium ciąży, ta rozpuszczalna w tłuszczach witamina gromadzi się w siarze. Niedoborowi witaminy D u samicy można zapobiegać przez podawanie dobrego suplementu z tą witaminą, zasadniczo taki sam sposób, jak w stadium dorosłości. Odpowiednie żywienie w tym końcowym stadium ciąży ma pozytywny wpływ na jakość i ilość siary i mleka, na żywotność noworodka i przyszłą płodność samicy.

Laktacja

Pierwsze 4-6 tygodni okresu laktacji to dla samicy alpaki zdecydowanie najtrudniejsze stadium fizjologiczne. W tym czasie racjonalne żywienie samicy ma na celu uzyskanie takiej ilości i jakości mleka, jaka umożliwi prawidłowy rozwój noworodka. Ponadto na początku okresu laktacji istotna jest właściwa regeneracja macicy i przygotowanie układu rozrodczego do kolejnej ciąży. Na wszystkie te rzeczy wpływa w pozytywny sposób dobry program żywieniowy. Tłuszcz, białko, cukier i minerały są codziennie wydalane z mlekiem w dużych ilościach. Zatem zapotrzebowanie na energię, surowe białko i makroelementy jest bardzo wysokie

Aby sprostać tym potrzebom, zawartość białka w całkowitej dawce pokarmowej powinna wynosić 14-15%. Ważne jest podawanie bardzo dobrej paszy objętościowej, a w większości sytuacji zalecana jest także suplementacja białka. Wysoko strawną i wysoko energetyczną paszę stanowią wysłodki buraczane. Bardzo ważny jest rodzaj wysłodków buraczanych, a w jego wyborze należy wziąć pod uwagę poziom fosforu i cukrów.

Choć pasza objętościowa ma często dostateczną zawartość takich makroelementów, jak wapń, fosfor i magnez, stałe podawanie suplementu mineralnego pozwoli zapobiec ewentualnym niedoborom. W okresie laktacji wskaźnik BCS samicy zawsze spada w związku z wykorzystywaniem tkanki tłuszczowej. Spadek BCS o 0,5-0,75 punktu jest dopuszczalny i normalny, choć różnice osobnicze są bardzo duże i zależne od metabolizmu zwierzęcia, ilości i składu mleka. W okresie laktacji, wraz ze spadkiem BCS i utratą składników odżywczych przez wytwarzanie mleka, układ odpornościowy samicy zaczyna ulegać osłabieniu. Wobec tego w tym okresie konieczna jest szczególna czujność, pozwalająca wcześnie wykrycie np. pasożytów układu pokarmowego.

Zwierzęta starsze

Zwierzęta w podeszłym wieku można zawsze zaliczyć do jednej z powyżej wymienionych grup. Dodatkowo należy pamiętać, że u starszych zwierząt mogą wystąpić problemy z żuciem, trawieniem i prawidłową przemianą materii. Jeżeli zwierzę nie utrzymuje dobrej kondycji ciała, można dostarczyć im więcej energii i białka. Gdy starsza samica nie może utrzymać dobrej kondycji ciała, zaleca się jej wyłączenie z rozrodu na co najmniej jeden sezon reprodukcyjny.

Zbilansuj składniki odżywcze dla każdej grupy zwierząt. Skoryguj dawkę, aby skompensować niedobory w paszy.

Mój plan bilansowania dawki pokarmowej dla alpaki w pięciu punktach:

1. Oceń jakość wybranej paszy objętościowej. Sprawdź, co zawiera, a w razie wątpliwości uzyskaj analizę.
2. Wyznacz skład poszczególnych grup żywieniowych według stadiów fizjologicznych (dorosłe, rosnące, ciąża, laktacja)
3. Dla każdej grupy zwierząt wybierz całoroczny suplement mineralno-witaminowy.
4. Zapoznaj się z zapotrzebowaniem poszczególnych osobników lub grup zwierząt na składniki odżywcze dostarczające: energię, białko i makroelementy.
5. Skompensuj ewentualne niedobory w paszy przez ukierunkowaną suplementację – dobór dodatków paszowych bogatych w energię, białko i makroelementy.

Pamiętaj, że występują indywidualne różnice w przemianie materii, tak jak u ludzi. Niektóre alpaki są z natury szczuplejsze. Alpaki musimy trzymać w grupach zgodnych zapotrzebowaniem na składniki odżywcze wynikające nie tylko ze stadium fizjologicznego zwierząt, lecz także z osobniczych różnic w przemianie materii.

Składniki według potrzeb – niczego mniej, niczego więcej!

dr Thijs Flahou, DVM

Weterynarz Alpak

Doradca żywieniowy Alpamin®